«Ριζοσπαστικοποιήσεις» και «ισλαμοφοβία»: ο βασιλιάς είναι γυμνός

του Ζιλ Κεπέλ

Μια από τις παράπλευρες απώλειες των τρομοκρατικών επιθέσεων του 2015 ήταν το γαλλικό πανεπιστήμιο. Ενώ οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες είναι οι πρώτες τη τάξει υπεύθυνες να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της τρομοκρατίας που, στα πλαίσια μιας άνευ προηγουμένου εξάπλωσης, χτύπησε και τη Γαλλία, η πανεπιστημιακή κοινότητα μοιάζει ανίκανη να στοχαστεί πάνω στον τζιχαντισμό. Η αδυναμία αυτή εξηγείται πρώτον από αυτήν την προκλητική πολιτική κατάργησης της έρευνας πάνω στον αραβο-μουσουλμανικό κόσμο, χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της οποίας υπήρξε το κλείσιμο του σχετικού προγράμματος της Ανώτατης Σχολής Πολιτικών Επιστημών (της Sciences–Po) τον Δεκέμβριο του 2010, την ίδια στιγμή όπου ο Μοαμέντ Μπουαζιζί (Mohamed Bouazizi) γινόταν παρανάλωμα του πυρός στο Σιντί Μπουζίντ της Τυνησίας[1]. Εξαλείφονται έτσι ολόκληρα γνωστικά πεδία και ιδιαίτερα η δυνατότητα των νέων ερευνητών να διαβάζουν στο αραβικό πρωτότυπο τα κείμενα της σαλαφιστικής και τζιχαντιστικής προπαγάνδας. Όμως, η αδυναμία ερμηνευτικής ανάλυσης που προαναφέραμε, εξηγείται επίσης, από μια ιδεολογικού τύπου απαγόρευση: μεταξύ της σφύρας της «ριζοσπαστικοποίησης» και του άκμονος της «ισλαμοφοβίας», έγινε μεμιάς εξαιρετικά δύσκολο να στοχαστεί κανείς πάνω στην πολιτιστική πρόκληση που μας θέτει η τζιχαντιστική τρομοκρατία, ως μάχη στο εσωτερικό του Ισλάμ, τη στιγμή μάλιστα που αυτό το τελευταίο βρίσκεται σε διαδικασία αφομοίωσης από την γαλλική κοινωνία.

«Ριζοσπαστικοποίηση» και «ισλαμοφοβία» είναι δυο λέξεις που προκαλούν σύγχυση στην ανθρωπολογική έρευνα. Η πρώτη μετατρέπει σε κάτι το αφηρημένο ένα φαινόμενο πάνω στο οποίο απαγορεύεται πλέον να στοχαστείς, έστω και με συγκριτικό τρόπο. Από τις Ερυθρές Ταξιαρχίες και την Action Directe ως το Ισλαμικό Κράτος, και από την ομάδα Μπάαντερ-Μάινχοφ ως την ομάδα του Κουλιμπαλί ή του Αμπααούντ, πρόκειται πάντοτε για τον ίδιο «ριζοσπαστισμό», που μέχρι χθες είχε χρώμα κόκκινο, ενώ σήμερα ενδύεται το πράσινο του Ισλάμ. Για ποιον λόγο, λοιπόν, να μελετάμε το φαινόμενο, να καθόμαστε να μαθαίνουμε δύσκολες γλώσσες και να κάνουμε επιτόπια έρευνα στις «σκληρές» γειτονιές όπου ο σαλαφισμός προελαύνει τα τελευταία 30 χρόνια, εφόσον γνωρίζουμε ήδη την απάντηση; Πρόκειται για μια θεωρητική τοποθέτηση που γνωρίζει μια ιδιαίτερη και καταστροφική επιτυχία, καθώς καθησυχάζει το μηντιακο-πολιτικό κατεστημένο, επιτρέποντάς του να εμμένει στις αυτοκτονικές του βεβαιότητες, προϊόν όλες τους της άγνοιας της κοινωνικής πραγματικότητας αλλά και της διανοητική έπαρση που το διακρίνουν. Τούτη η προσπάθεια αποδόμησης της έννοιας του τζιχαντισμού και αντικατάστασής της από την πιο αφηρημένη έννοια της «ριζοσπαστικοποίησης» -επικεφαλής της οποίας είναι ο Ολιβιέ Ρουά (Olivier Roy) με το περίφημο σλόγκαν περί «Ισλαμοποίησης του ριζοσπαστισμού»- οφείλεται στον φόβο της «ισλαμοφοβίας»: Η κριτική ανάλυση του Ισλάμ αποτελεί για τους νέους ιεροεξεταστές haram– «αμαρτία και απαγόρευση». Τρανό παράδειγμα ο αναθεματισμός του Καμέλ Νταούντ (Kamel Daoud) από ένα εξοργισμένο πλήθος ερευνητών -τους οποίους υποστήριξε και ο ίδιος ο πολύς Ολιβιέ Ρουά- με αφορμή την τοποθέτηση του αλγερινού συγγραφέα πάνω στο ζήτημα των σεξουαλικών επιθέσεων στην Κολονία[2].

Η έκθεση που δημοσίευσε προσφάτως ο διευθυντής του γαλλικού Εθνικού Κέντρου Ερευνών (CNRS) υπό τον τίτλο «Έρευνες πάνω στις ριζοσπαστικοποιήσεις» εντάσσεται στην ίδια λογική. Μάταια περιμέναμε, εκ μέρους ενός τέτοιας εμβέλειας επιστημονικού οργανισμού, έναν στοιχειώδη έστω ορισμό των χρησιμοποιούμενων όρων. Η ιδέα περί «ριζοσπαστικοποιήσεων» ανάγεται σε αξίωμα και αποτελεί ταυτόχρονα σημείο αφετηριακό και σημείο κατάληξης μιας σειράς δημοσιεύσεων, οι συντάκτες των οποίων καθόλου δεν κρύβουν τις ιδεολογικές τους καταβολές, όπως φαίνεται αν κάνει κανείς απλώς τον κόπο να ανατρέξει στις βιβλιογραφικές τους αναφορές. Ο Εμίλ Ντυρκέμ, παντελώς απών από μια γαλλική κοινωνιολογική έρευνα της οποίας υπήρξε, ωστόσο, ο ιδρυτής, αναγνώριζε ως απαραίτητο χαρακτηριστικό μιας επιστημονικής μεθόδου την ικανότητά της να διακρίνει τις χρησιμοποιούμενες έννοιες από τις «προ-ιδέες (prénotions). Χαρακτηρίζει δε αυτές τις τελευταίες ως «χονδροειδή είδη εννοιών», που καμώνονται πως διαυγάζουν τα κοινωνικά φαινόμενα, αλλά στην πραγματικότητα τα συσκοτίζουν, καθώς αποτελούν, αποκλειστικά, προϊόντα γνώμης και όχι καρπό επιστημονικής έρευνας. Επομένως, η μέχρις εξαντλήσεως χρήση της ιδέας περί «ριζοσπαστικοποιήσεων» (με τη χρήση πληθυντικού να ενισχύει τον εσκεμμένα αφηρημένο χαρακτήρα της έννοιας) είναι ένα εξαιρετικό παράδειγμα χρήσης των «προ-ιδεών» για τις οποίες μιλούσε ο Ντυρκέμ, από εκείνους μάλιστα που αποτελούν τους ανάξιους και μακρινούς κληρονόμους της σκέψης του.

Η συγκεκριμένη δε προ-ιδέα προέρχεται από την Αμερική. Χρησιμοποιήθηκε ευρέως μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11^ης Σεπτεμβρίου του 2001 από αυτούς που πίστευαν πως μας βοηθά να φωτίσουμε τις διαδοχικές ρήξεις ενός «ριζοσπαστικοποιημένου» ατόμου με τις κανονικότητες της κυρίαρχης κοινωνικότητας. Οι αναλύσεις αυτές εκκινούν από το ίδιο βασικό φιλελεύθερο αξίωμα: Το ανθρώπινο ον είναι ένα ον αφηρημένο, χωρίς ιδιότητες, ένα άτομο «αποδεσμευμένο» από κάθε παρελθόν και οποιονδήποτε κοινωνικό δεσμό. Το αρχικό επιστημονικό ερώτημα έχει τη σφραγίδα της αμερικάνικης ρασιοναλιστικής παράδοσης: Για ποιον λόγο ένα τέτοιο άτομο αποφασίζει να σκοτώσει και να σκοτωθεί; Δεν επιθυμεί, άραγε, να ζήσει το αμερικανικό όνειρο; Η αναζήτηση μιας απάντησης εναποτίθεται ευθύς εξαρχής σε μια βιογραφικού τύπου ανάλυση του μελετούμενου ατόμου. Υποθέτουμε ότι βίωσε μια αρχική ρήξη (εξευτελισμός, ρατσισμός, απόρριψη κ.ο.κ.) η οποία και πυροδότησε την «ριζοσπαστικοποίηση» και τον συνεπακόλουθο εκτροχιασμό του. Η εξέγερση, λοιπόν, μοιάζει, κατά κάποιον τρόπο, ν’ ανέμενε από καιρό την ιδεολογική της διαμόρφωση.

Για να λύσει το αίνιγμα, η ανάλυση στρέφεται προς τον ρόλο της «προσφοράς». Και στο σημείο ακριβώς αυτό συναντώνται τα αξιώματα του κοινωνιολογικού μεθοδολογικού ατομικισμού[3] με τα αρχεία υπόπτων της αστυνομίας. Πράγματι, την εν λόγω «προσφορά» φαίνεται ν’ αντιπροσωπεύουν περίπλοκοι «πυρήνες στρατολόγησης» καθοδηγούμενοι από «χαρισματικούς ηγέτες» των οποίων η ικανότητα βασίζεται σ’ ένα επιδέξιο παιχνίδι θρησκευτικών παρακινήσεων, πολιτικών αναλύσεων και υποσχέσεων για έναν μεταθανάτιο Παράδεισο. Εντασσόμενο ξανά σε ένα σύνολο, το άτομο υιοθετεί σταδιακά τους τρόπους σκέψης και δράσης που του προτείνονται, ώσπου, τελικά, είναι έτοιμο να περάσει στην πράξη. Έχει, με άλλα λόγια, «ριζοσπαστικοποιηθεί». Η συχνή χρήση όρων όπως «αιρετική εκτροπή» ή «θρησκευτικός προσηλυτισμός» (ακόμα και στις περιπτώσεις που το εν λόγω άτομο είναι ήδη μουσουλμάνος) εγγράφει το φαινόμενο σε μια συνεχή παράλογη ακολουθία, συνδέοντας έτσι τον Αμπααούντ με τον «πλανητικό Μεσσία» Ζιλμπέρ Μπουρντέν[4]. Κι έτσι τα εύσημα όλων των ερευνών που προωθούνται από τις αμερικάνικες αρχές, φαίνεται να πηγαίνουν στα think tanks της Ουάσινγκτον, κανένα μέλος των οποίων δεν γνωρίζει γρι αραβικά, ούτε έχει συναντήσει ποτέ στη ζωή του πραγματικούς σαλαφιστές.

Από την αντίπερα ακτή του Ατλαντικού λοιπόν ορμώμενο το περίφημο ζεύγος «ριζοσπαστικοποίηση-ισλαμοφοβία» υιοθετήθηκε βιαστικά από ένα κομμάτι της γαλλικής πανεπιστημιακής έρευνας γενικών καθηκόντων, η οποία επίσης αγνοεί την αραβική γλώσσα. Έτσι καθίσταται αδύνατον να στοχαστεί κανείς πάνω στους τρόπους με τους οποίους ο τζιχαντισμός ωφελείται από τη σαλαφιστική δυναμική που διαμορφώθηκε στην Μέση Ανατολή και συνιστά αξιακή ρήξη με τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Η επίκληση της «ισλαμοφοβίας» απλώς ενδυναμώνει τούτο τον διανοητικό εγκλεισμό: στόχος της είναι, βασικά, να αμφισβητήσει την «λευκή νεο-αποικιοκρατική» κουλτούρα και τις σχέσεις της με τον Άλλο την οποία θεωρεί πηγή ενός υποτιθέμενου ριζοσπαστισμού- χωρίς να εξετάζει, ταυτοχρόνως, τον ιδεολογικό ρόλο του ίδιου του Ισλάμ. Συμπληρώνει, έτσι, κατά παράδοξο τρόπο, την προσπάθεια αποδόμησης του δημοκρατικού πολιτεύματος (République) από πλευράς σαλαφιστών, βαδίζοντας χέρι-χέρι με τους Indigènes de la République[5], υπό τις ευλογίες των τσαρλατάνων των «μεταποικιοκρατικών σπουδών» -άλλης μιας ιδεολογικής απάτης που, αφού πρώτα καθαίμαξε τα αμερικανικά πανεπιστήμια μετατρέποντας την άγνοια σε αρετή, έρχεται τώρα να μολύνει την Ευρώπη.

Ποια είναι λοιπόν η εναλλακτική απέναντι στην πρόκληση του τζιχαντισμού που έσπειρε τον τρόμο στη Γαλλία; Πρώτη προτεραιότητα είναι η σοβαρή επανέναρξη της μελέτης του αραβικού κόσμου και της αραβικής γλώσσας. Τα ημίμετρα που φαίνεται να λαμβάνει το Υπουργείο Παιδείας, το οποίο μόλις εξήγγειλε την δημιουργία κάποιων θέσεων με αντικείμενο την «ανάλυση των ριζοσπαστικοποιήσεων» (κυριαρχεί, απ’ ό,τι φαίνεται, κι εκεί η ιδεολογία που εδώ καταγγέλουμε!) και τις «σπάνιες γλώσσες» (υπόψιν ότι τα αραβικά έχουν εκατομμύρια ομιλητές!) συνιστούν επιφανειακή και πρόχειρη αντιμετώπιση του προβλήματος. Όμως και μόνο διαβάζοντας τα κείμενα και πραγματοποιώντας έρευνες πεδίου μιλώντας τις τοπικές γλώσσες, μπορούμε να διαυγάσουμε τα γεγονότα των περασμένων δεκαετιών, να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο εξελίχθηκαν οι διάφορες μεταλλάξεις του τζιχαντισμού, από την αμερικανο-σαουδική κήρυξη της τζιχάντ κατά την σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979 ως την διακήρυξη ίδρυσης του χαλιφάτου του Ισλαμικού Κράτους στη Μοσούλη το 2014, καθώς και ποιες οι σχέσεις του τζιχαντισμού αυτού, καταρχήν με το Ισλάμ στη Γαλλία και κατόπιν με το γαλλικό Ισλάμ. Μόνον έτσι θα επισημανθούν οι αρμοί αυτών των εξελίξεων, όπως το 2005 όταν ο Αμπού Μουσάμπ αλ-Σουρί δημοσίευσε το «Κάλεσμα σε παγκόσμια ισλαμική αντίσταση» στο οποίο η Ευρώπη, ως μαλακό υπογάστριο της Δύσης, ανακηρύσσεται σε κατεξοχήν στόχο της παγκόσμιας τζιχάντ. Το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, η σημαντική συμμετοχή παιδιών μουσουλμάνων μεταναστών στα μεγάλα επεισόδια που έλαβαν χώρα στα προάστια επέτρεψε την ανάδυση μιας μικρής -πλην όμως ορατής και δραστήριας- μειοψηφίας σαλαφιστών που κηρύττει την αποδοκιμασία (al bara’a) των αξιών της «άπιστης» Δύσης και την αποκλειστική πίστη (al wala’) στους πιο συντηρητικούς σαουδάραβες ουλεμάδες. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε ν’ αναλύσουμε τους τρόπους με τους οποίους συντελέστηκε η μετάβαση από αυτού του είδους τον σαλαφισμό στην αιματηρή τζιχάντ, η οποία εφαρμόζει στην πράξη τη ρητή διαταγή που θεωρεί «θεμιτό» (halal) το αίμα των αποστατών, των απίστων και των Εβραίων.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που θα έχουμε ως στόχο τα παραπάνω, κάθε τομέας έρευνας μπορεί να προσφέρει, με την  προϋπόθεση, βεβαίως, ν’ ανατρέχει στις αρχικές πηγές κι όχι ν’ αναμασά τα λήμματα της Βικιπέδια και τα άρθρα των εφημερίδων. Οι μελετητές των ανατολικών πολιτισμών, του Μεσαίωνα, της νεώτερης ιστορίας, οι κοινωνιολόγοι, οι ψυχολόγοι και οι γιατροί, οι ιστορικοί, οι ανθρωπολόγοι, αλλά και οι ειδικοί της πληροφορικής έχουν μπροστά τους ένα γιγαντιαίο έργο, που δεν αφορά αποκλειστικά τη μελέτη των εχθρών της κοινωνίας που αιματοκύλησαν τη Γαλλία, αλλά και την μελέτη της ίδιας της κοινωνίας της οποίας τα ελαττώματα επέτρεψαν σ’ αυτούς να παρεισφρήσουν και να απλώσουν τις ρίζες τους. Ώρα επιτέλους να ξεμπερδεύουμε με την παροιμιώδη αυτήν άγνοια που μολύνει τα πνεύματα και παίζει το παιχνίδι του Ισλαμικού Κράτους.

* Αναδημοσίευση από το Gilles Kepel, «“Radicalisations” et “islamophobie”: le roi est nu», εφημερίδα Libération, 14/3/2016.

[1] Σ.τ.μ.: Ο Μοαμέντ (Ταρέκ) Μπουαζιζί ήταν ο τυνήσιος πλανόδιος πωλητής που αποπειράθηκε ν’ αυτοκτονήσει αυτοπυρπολούμενος δημόσια μετά από επανειλημμένη κατάσχεση του κάρου και της ζυγαριάς του από τις αστυνομικές αρχές του Σιντί Μπουαζίντ στις 17 Δεκεμβρίου του 2010. Ο Μπουαζιζί υπέκυψε στα τραύματά του δύο εβδομάδες αργότερα. Ωστόσο η υπόθεσή του έλαβε συμβολικό χαρακτήρα κι ως δείγμα της απόγνωσης που γενούσε η βία κι η αυθαιρεσία του καθεστώτος Μπεν Αλί αποτέλεσε τη θρυαλλίδα που οδήγησε στην εξέγερση ενάντια στον δικτάτορα και, στη συνέχεια, στα υπόλοιπα κινήματα της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης.

[2] Σ.τ.μ.: Ο αλγερινός λογοτέχνης Καμέλ Νταούντ σε άρθρο του στην εφημερίδα La Repubblica -που αναδημοσιεύτηκε στη συνέχεια στον Le Monde– υποστήριξε πως το γνωστό περιστατικό της μαζικής σεξουαλικής παρενόχλησης γυναικών από -κατά την πλειοψηφία τους- άραβες άνδρες στην Κολονία υπήρξε δείγμα της «άρρωστης σχέσης που έχει ο αραβικός κόσμος με τη γυναίκα, το σώμα και τη σεξουαλική επιθυμία». Όπως ήταν αναμενόμενο η άποψή του αυτή επέσυρε τη μήνιν μιας σειράς διδακτορικών και μεταδιδακτορικών φοιτητών -μεταξύ των οποίων και κάποιοι καθηγητές- οι οποίοι τον κατήγγειλαν με συλλογικό τους άρθρο στον Le Monde για «ανακύκλωση των πιο ξεπερασμένων οριενταλιστικών κλισέ», «ισλαμοφοβία», «αποικιοκρατικό πατερναλισμό», «αντιανθρωπισμό» και για το ότι παίζει το παιχνίδι του Pegida. Μετά από αυτήν την επίθεση ο Νταούντ -που είναι κυνηγημένος στη χώρα του από φανατικούς ισλαμιστές (καθώς υπάρχει εναντίον του φετφάς από το 2014)- υποστήριξε πως εγκαταλείπει οριστικά την αρθρογραφία, μιας και η κατηγορία περί «ισλαμοφοβίας» χρησιμοποιείται πλέον ως ιεροεξεταστικό εργαλείο. Με ένα γελοίο του άρθρο σχετικά με τη διένεξη ο Ο. Ρουά ουσιαστικά δικαίωσε τους ακαδημαϊκούς αναθεματιστές, υποστηρίζοντας πως ο ματσισμός και το φαινόμενο της σεξουαλικής παενόχλησης υφίστανται παντού στον κόσμο. Το να περιορίζουμε, συνεπώς, τη σχετική συζήτηση στον αραβικό κόσμο είναι δείγμα δυτικού ρατσισμού.

[3] Σ.τ.μ.: Δηλαδή της -φιλελεύθερης κατά βάση- προσέγγισης που αναγνωρίζει μόνο ατομικά αίτια στα εκάστοτε κοινωνικά φαινόμενα και περιστατικά.

[4] Σ.τ.μ.: Απατεώνας, ηγέτης της παραθρησκευτικής σέχτας του Ωμισμού.

[5] Σ.τ.μ.: «Ιθαγενείς της Δημοκρατίας». Οργάνωση που με πρόσχημα τον αντι-αποικιοκρατικό αγώνα, εκφράζει συχνά ρατσιστικό, ομοφοβικό και κομινοταριστικό λόγο.